Zespół Regionalny „Wilamowice” – założony w 1948 r. Wilamowianie są potomkami XIII-wiecznych osadników Zachodniej Europy. Zespół ma charakter wielopokoleniowy. W jego repertuarze znajdują się tańce i pieśni śpiewane w Wilamowicach, z licznymi wpływami z innych regionów Polski i Europy.

Wilamowice, Ziemia Oświęcimska, woj. śląskie

Zespół Regionalny „Wilamowice” już od blisko 100 lat prezentuję kulturę Wilamowian – grupy etnicznej zamieszkującej miasto Wilamowice na pograniczu Śląska i Małopolski, której członkowie są potomkami przybyłych w XIII w. osadników z zachodniej Europy. Najczęściej jako ich miejsce pochodzenia podaje się Flandrię lub Holandię. Wyróżnia ich język wilamowski należący do grupy języków germańskich, bogata obrzędowość rodzinna i doroczna oraz niezwykle kolorowe stroje.

Pierwszy zespół regionalny w Wilamowicach został założony w 1929 r. przez Eugeniusza Bilczewskiego. Wtedy jeszcze strój i język wilamowski były używane przez Wilamowian i na co dzień i od święta. Jedynie strój męski, który zaginął, został częściowo zrekonstruowany, a częściowo stworzony na nowo. Po 100 latach wtopił się jednak w kulturę Wilamowian tak mocno, że stał się elementem lokalnego dziedzictwa, na równi z bardziej archaicznym strojem kobiecym.

Zespół musiał zakończyć działalność po wybuchu II wojny światowej. W 1945 r. natomiast używanie języka jak i stroju wilamowskiego zostało zabronione, a ci, którzy nie stosowali się do tego zakazu byli surowo karani. Wielu Wilamowian zostało pozbawionych swoich domów, część została wysłana do obozów na terenie Polski oraz ZSRR.

W 1948 r. został reaktywowany przez Jadwigę Bilczewską Stanecką pod nazwą „Zespół Regionalny Wilamowice”. W tym czasie był on jedyną ostoją wilamowskiej odrębności kulturowej. To dzięki staraniom jego kierowniczki oraz członków w 1950 r. zakaz używania stroju wilamowskiego został zniesiony. Dotyczyło to nie tylko sceny ale również mieszkanek miasta – wiele z nich nie posiadało innych ubrań, ostatnia, które ubierała się wyłącznie po wilamowsku (Aniela Fox) zmarła w 2002 r. Po śmierci Jadwigi Staneckiej w 1976 r. kierownictwo zespołu przejął jego wieloletni członek Józef Gawlik.

Dalej obowiązywał jednak zakaz używania języka wilamowskiego. Jednak w 1969 r. pierwszy raz w historii został on użyty podczas audycji radiowej – również dzięki zespołowi, którego członkowie zaśpiewali pieśni w tym języku.

W wyniku nawiązania współpracy z Cepelią tkaniny z wilamowskimi wzorami były produkowane na większą skalę, ale Wilamowianki, także członkinie zespołu, preferowały nadal noszenie oryginalnych, XIX-wiecznych spódnic, fartuchów i odziewaczek. W celu pokazania różnorodności strojów, a także zaktywizowania większej liczby osób, w 1970 r. powstała grupa starszych kobiet, która dołączyła do zespołu i jest do dzisiaj nieodłącznym elementem grupy. Panie prezentują różne rodzaje strojów mężatek z obowiązkowymi czepcami, charakterystycznymi związkami „drymłami”, niektóre tańce wykonują także w welonach, które są najbardziej archaicznym elementem stroju wilamowskiego.

W 1987 r. przy zespole powstała grupa młodzieżowa. W 1994 r. grupa ta odłączyła się od macierzystego zespołu, który działał równolegle pod nazwą Zespół Regionalny „Cepelia-Fil-Wilamowice”.

W 1995 r. Zespół Regionalny „Wilamowice” zawiesił działalność, by w 1999 r. odrodzić się na nowo za sprawą jego dawnych członków. Aby zapewnić zespołowi możliwość funkcjonowania, patronatem objęło go Stowarzyszenie „Wilamowianie”.

Na pocz. XXI w. z inicjatywy wilamowskiej młodzieży rozpoczęto starania o rewitalizację języka wilamowskiego, czyli jego zachowanie i przekazanie go następnym pokoleniom. Od 2005 r., kiedy kierowniczką zespołu została Alicja Dusik, która pełni tę rolę do dziś, członkowie zespołu włączyli się w te działania. Zespół nie tylko poszerzył swój repertuar o kolejne utwory w języku wilamowskim – zarówno te znalezione w archiwach, usłyszane od mieszkańców, jak i te napisane współcześnie przez członków zespołu, ale także stał się miejscem przekazu międzypokoleniowego. Podczas prób i wyjazdów jego członkowie, do których zaliczają się zarówno kilkuletnie dzieci, młodzież, dorośli, jak i ponad osiemdziesięcioletnie seniorki, rozmawiają ze sobą, dzielą doświadczeniami, uczą się od siebie nawzajem i tworzą prawdziwą, wielopokoleniową wspólnotę. To w dużej mierze dzięki Zespołowi Regionalnemu „Wilamowice” proces rewitalizacji języka wilamowskiego jest dziś przytaczany przez językoznawców na całym świecie jako wzorcowy.

            Rewitalizacji poddany został nie tylko język, ale również stroje. Chodzi tutaj nie tylko o ich materialną formę (zespół prowadzi warsztaty dla mieszkańców z szycia stroju, wiązania chustek i zgodnego z tradycją kompletowania elementów), ale również funkcjonowanie w społeczności. Członkowie zespołu używają stroju nie tylko na scenie, ale również podczas uroczystości gminnych, kościelnych i rodzinnych. Zespół posiada swoją kolekcję strojów, wśród których znajdują się zarówno elementy zabytkowe stanowiące wzór do naśladowania dla twórców, jak i te, które używane są na scenie. Większość członków występuje w strojach, które zawierają zarówno elementy wypożyczone z zespołu jak i te odziedziczone po przodkach. Wiele osób posiada kilka kompletów własnych strojów, które zakłada na specjalne okazje. Zespół wypożycza i udostępnia również stroje i materiały archiwalne badaczom, regionalistom i innym osobom zainteresowanym.

Repertuar zespołu odzwierciedla bogatą i skomplikowaną historię Wilamowian. Znajdują się w nim zarówno tańce i pieśni związane z obrzędowością rodzinną (szczególnie weselną), jak i te opowiadające o tragediach wojennych. Po 1945 r., kiedy obowiązywał zakaz używania języka wilamowskiego, wiele pieśni zostało przetłumaczonych na język polski. Dziś nie tylko wraca się do oryginalnych tekstów, ale tłumaczy się również te polskojęzyczne na język wilamowski. Podczas większości występów zespół śpiewa w obu językach, zdarzają się jednak i takie, które są wyłącznie po wilamowsku.

W latach 1964-1995 zespół działał pod patronatem Cepelii, krótko również pod patronatem Zakładów Chemicznych w Oświęcimiu. Od 2000 r. działa pod patronatem Stowarzyszenia „Wilamowianie” oraz Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Wilamowicach.

Zespół, wraz ze Stowarzyszeniem „Wilamowianie” prowadził wiele rozmaitych prezentacji i prelekcji dotyczących kultury wilamowskiej podczas różnych wydarzeń i festiwali, wśród których te o największym zasięgu to Europejskie Dni Dziedzictwa 2022, „Skarby śląskiej szafy” Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Tour de Pologne, Dni Języka Ojczystego w Wilamowicach, „Bernardo Belotto- ambasador kultury” na Zamku Królewskim w Warszawie (2008 – 2010), „Kalejdoskop kultur” we Wrocławiu, Dzień Wilamowski w Centrum Folkloru Polskiego „Karolin” (2024); popularyzuje również kulturę wilamowską w prasie, radiu i telewizji.

Do najważniejszych nagród i wyróżnień zespołu należą: II miejsce na Ogólnopolskim Przeglądzie Obrzędów Weselnych w Kadzidle (2001), nagroda Wojewody  Bielskiego; wyróżnienie  ,,Złotą Odznaką  Honorową  Za  Zasługi  Dla  Województwa  Śląskiego” (2008); Odznaka Honorowa Ministra Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego „Zasłużony dla Kultury Polskiej” (2009); II miejsce w przeglądzie folklorystycznym „Tęcza Polska” (2019); wyróżnienie za ratowanie ginącego piękna na 49. Targach Sztuki Ludowej w Krakowie (2019); I miejsce na XV Międzynarodowym Festiwalu Zespołów Artystycznych „Tęcza Polska" (2014), Grand Prix XVII Festiwalu Tęcza Polska (2016), nominacja do nagrody Starosty Bielskiego im. ks. Józefa Londzina (2018), I miejsce Spotkania Amatorskich Grup Artystycznych SAGA  (2016),  III miejsce Spotkania Amatorskich Grup Artystycznych SAGA (2017).

Tymoteusz Król