Jest najważniejszym wyróżnieniem w dziedzinie kultury ludowej w Polsce i najdłużej przyznawanym, ustanowionym w 1974 roku na Mazowszu, w gronie twórców płockiego czasopisma społeczno-kulturalnego „Barwy”. Nagroda od początku przyznawana była za całokształt twórczości, honorowała najwybitniejszych twórców, badaczy i popularyzatorów kultury ludowej, artystów działających w różnych regionach etnograficznych i dziedzinach wytwórczości. Kilkadziesiąt dorocznych edycji sprawiło, że Nagroda im. Oskara Kolberga jest uznawana za probierz najwybitniejszych osiągnięć, jednocześnie pełni rolę instytucji wspomagania i promowania twórczości i działań na rzecz kultury ludowej w kraju i za granicą.

Patronem nagrody uczyniono Oskara Kolberga – etnografa, folklorystę i kompozytora, twórcę największego w XIX wieku zbioru źródeł etnograficznych do badania kultury ludowej obszaru dawnej Rzeczypospolitej, autora serii monografii Lud i Obrazów etnograficznych, które tworzą podstawę materiałową dla współczesnych nauk o kulturze (etnografii, etnologii, folklorystyki, etnomuzykologii) i do dzisiaj są inspiracją twórczości naukowo-badawczej i artystycznej.

Organizatorem Nagrody jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Realizację konkursu i uroczystej gali prowadzi Narodowy Instytut Muzyki i Tańca we współpracy z Muzeum Wsi Radomskiej i Muzeum im. Oskara Kolberga. Stałymi partnerami pozostają Samorząd Województwa Mazowieckiego (obok Ministerstwa jest fundatorem nagrody pieniężnej) oraz Stowarzyszenie Twórców Ludowych.

W procedurze wyboru laureatów udział biorą najwybitniejsi eksperci w dziedzinie kultury ludowej, wyłaniając co roku wąską grupę wyróżnionych. Koncertowa gala wręczania nagród w Zamku Królewskim w Warszawie oraz realizacja szeregu działań promujących osiągnięcia laureatów dorocznej edycji w postaci katalogu, felietonów filmowych, strony o charakterze bazy danych www.nagrodakolberg.pl i licznych publikacji medialnych, decydują o postrzeganiu Nagrody im. Oskara Kolberga, jako szczególnie prestiżowego i pożądanego wyróżnienia honorującego długoletnią i wybitną twórczość.

W wyniku długoletnich doświadczeń programowo-organizacyjnych utrwalił się podział na siedem kategorii nagród:

• Pierwszą kategorię tworzą twórcy ludowi reprezentujący następujące dziedziny sztuki ludowej i artystycznego rzemiosła: rzeźba, malarstwo,/w tym malarstwo na szkle/, tkactwo, hafciarstwo i koronkarstwo, plecionkarstwo, garncarstwo, artystyczne kowalstwo i metaloplastyka, stolarstwo i snycerstwo, zabawkarstwo oraz zdobnictwo obrzędowe: wycinanki, palmy, pisanki, pająki, szopki, kwiaty bibułkowe, pieczywo obrzędowe itp. W tej kategorii znajdują się również instrumentaliści, tancerze, śpiewacy i wykonawcy instrumentów muzycznych.
• W drugiej kategorii przyznawana jest mistrzowi tradycji.
  
• W trzeciej kategorii honorowani są twórcy reprezentujący literaturę ludową, pisarze i poeci ludowi.
• W czwartej kategorii nagrody przyznawane są działaczom społeczno-kulturalnym, popularyzatorom ludowej twórczości oraz badaczom-regionalistom i uczonym, których działalność naukowa dotyczy polskiej kultury, sztuki ludowej i folkloru.
• Piątą kategorię tworzą kapele ludowe.
• W szóstej kategorii przyznawane są nagrody zespołom folklorystycznym.
• W siódmej kategorii przyznawane są nagrody / dyplomy honorowe instytucjom i muzeom szczególnie zasłużonym dla rozwoju sztuki ludowej i folkloru w Polsce.