Grażyna i Tadeusz Kruczyńscy – wykonawcy zabawek ceramicznych: ptaszków, okaryn. Organizatorzy warsztatów wykonywania zabawek glinianych.

Żywiec, Żywiecczyzna, woj. śląskie

Grażyna Kruczyńska urodziła się 20 maja 1950 r. Jest kontynuatorką rodzinnych tradycji wykonywania glinianych ptaszków, zapoczątkowanych przez dziadków i rodziców, którzy byli bardzo znanym w Beskidach rodem Romańczyków zajmujących się tą dziedziną twórczości. Obecnie, aby zachować tę tradycję twórczyni przekazuje zdobyte umiejętności swoim dzieciom i wnukom. Zadebiutowała w 1982 r. udziałem w wystawie twórczości ludowej w Muzeum w Żywcu. Jej działalność łączy się nierozwiązalnie z mężem Tadeuszem Kruczyńskim, urodzonym 3 sierpnia 1948 r. Wspólnie kontynuują dzieło rodziny pani Grażyny. To wyjątkowe małżeństwo wykonuje gliniane okaryny i ćwierkające ptaszki unikalne w skali kraju. Praktykę tę zapoczątkowali dziadkowie i rodzice Pani Grażyny. Jak sama podkreśla, tę umiejętność przejęła po ojcu – Marianie Romańczyku. Nie byłoby to zapewne możliwe, gdyby nie zdolności manualne męża - Tadeusza Kruczyńskiego. To on, poprzez obserwację i naśladownictwo, nauczył się podstaw fachu od swojego teścia. Następnie rozwinął i udoskonalił rodzinne ceramiczne twory, nadając im jednocześnie swój własny, autorski kształt.  Razem tworzą więc rodzinny duet. Warto w tym miejscu wspomnieć więcej o korzeniach rodzinnej twórczości, czyli o pochodzącej z krakowskiego Podgórza rodzinie Romańczyków. To właśnie wywodzący się z niej Marian Romańczyk oraz jego wuj Piotr w latach 80 i 90 zeszłego stulecia, udzielali wywiadów etnomuzykologom. Przedmiotem zainteresowania badaczy były instrumenty z grupy aerofonów. Rodzina Romańczyków, jak wiele innych rodzin żyjących przed wojną, utrzymywała się ze sprzedaży ceramicznych naczyń, figurek, zabawek. Lepiono wówczas naczynia użytkowe, ale to zabawki i figurki były towarem szczególnie chodliwym – ptaszki, baranki, kukułki, Pan Twardowski na kogucie… – wszystko to można było spotkać na jarmarkach w całym kraju. O tym, kiedy Romańczykowie zaczęli robić okaryny, informacje są niepewne. W rodzinnym archiwum znajduje się dokument z 1960 r. nadany matce Mariana Romańczyka – Wiktorii, który wskazuje na zatwierdzenie przez Ministerstwo Kultury i Sztuki wzorca okaryny jaką wykonuje rodzina Kruczyńskich do dziś, ale rodzinne przekazy mówią, że wykonywał je już dziadek Mariana Romańczyka. Kontynuatorami rodzinnej tradycji są obecnie nie tylko Państwo Kruczyńscy, ale również brat dziadka – Józef oraz prawnuk Piotra – Dariusz. Ich wyroby różnią się formą i zdobnictwem, ale czerpią inspirację z tego samego źródła. W każdym regionie Polski ktoś zajmuje się wytwarzaniem ćwierkających kogucików. Różnią się one dźwiękiem i kolorystyką. Czasem można spotkać takie okaryny wykonane przez innych twórców jednak nie „grają tak dobrze”. W rodzinie Kruczyńskich twórcy okaryn byli samoukami, nie posiadali wykształcenia muzycznego. Mieli jedynie nieco lepszy słuch muzyczny i plastyczne zdolności, które pozwalały im metodą prób i błędów skonstruować dobrze brzmiący instrument. Począwszy od ręcznie mielonej gliny, poprzez formy i materiały do obróbki, aż do okaryny strojonej „na ucho”. Wszystko robione jest własnoręcznie przez Tadeusza Kruczyńskiego. Bez użycia profesjonalnych środków. Na wykonywanych przez rzemieślnicze małżeństwo Kruczyńskich okarynach gra wiele kapel i instrumentalistów głównie z terenów beskidzkich, gdzie okaryna jako instrument pasterski jest używana dalej. Zamawiają okaryny także ci, którzy chcą się nauczyć grać oraz pasjonaci. Małżonkowie od 1972 r. wytwarzają także gwizdki gliniane – ptaszki, ptaszki na wodę i inne gliniane zabawki według tradycyjnych form, które od dawna znane są w rodzinie, a także na podstawie samodzielnie zaprojektowanych wzorów. Ich wyroby trafiają do muzyków, zespołów ludowych, muzeów i prywatnych kolekcjonerów. Kruczyńscy prezentują od lat swoje instrumenty na targach i jarmarkach, m.in. na Ogólnopolskich Targach Sztuki Ludowej w Kazimierzu, Festiwalu Wszystkie Mazurki Świata w Warszawie oraz podczas licznych kiermaszy organizowanych przez Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Bukowinie Tatrzańskiej, czy Żywcu. Prace państwa Kruczyńskich zostały zakupione do licznych zbiorów muzealnych w kraju i za granicą, m.in. do Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Muzeum Okręgowego w Toruniu oraz Muzeum Regionalnego w Żywcu. Małżonkowie reprezentowali Polskę na Międzynarodowym Kiermaszu Charytatywnym „Bazaar” w Wiedniu organizowanym przez ONZ. Poza działalnością artystyczną Grażyna Kruczyńska udziela się także społecznie, od 2009 r. współpracuje z Oddziałem Beskidzkim STL, gdzie pełni funkcję członka Zarządu Oddziału Beskidzkiego Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Ponadto od kilkunastu lat prowadzi warsztaty wykonywania zabawek glinianych dla dzieci i młodzieży, opowiada o życiu wsi i tradycjach związanych z regionem żywieckim. Tworzenie glinianych ptaszków i okaryn przez wiele lat było działalnością dodatkową Grażyny i Tadeusza Kruczyńskich. Jest to pasja wymagająca fizycznej siły, sprawnych oczu, ciągłej motywacji, mobilności i poświęceń. To co robią jest rękodziełem od początku do końca. Wszystko klejone jest ze zmielonej gliny, wypalane w piecu w wysokiej temperaturze, później malowane. Każdy ptaszek, kukułka czy okaryna jest unikatowa, jedyna w swoim rodzaju, niepowtarzalna. Nie ma dwóch takich samych sztuk, dwóch tak samo brzmiących okaryn. W każdy przedmiot wkładane jest serce i dusza twórcy. Ktoś, kto nie miał nigdy do czynienia z lepieniem czegokolwiek nie wie, jaka to ciężka praca. Okaryny dzisiaj przyjmują jeden kształt, wykonywane są w różnych rozmiarach - mała, średnia oraz duża - basówka. Grają na nich regionalne zespoły folklorystyczne, z ich dźwiękiem spotkać się można w niektórych utworach muzycznych różnych zespołów, obecna jest także w kilku filmach (np. w "Kanale" Andrzeja Wajdy).  Z kolei ceramiczne, kolorowe, ćwierkające ptaszki na wodę wykonywane są w różnych kształtach i rozmiarach. Dla Kruczyńskich charakterystyczne są czerwone ptaszki (dawniej Romańczykowie robili ptaszki szkliwione) - tzw. „baniaczki", czyli ptaszki o zabawnym kształcie brzuszka i wiele innych.

Odznaczenia, nagrody: Odznaka „Zasłużony działacz kultury” (2002), Puchar Starosty Żywieckiego za działalność w dziedzinie ochrony i upowszechniania wartości kulturowych regionu (2002), Medal pamiątkowy Miasta Żywca z okazji 43. Tygodnia Kultury Beskidzkiej w Żywcu (2006), Dyplom Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z okazji Jubileuszu 45-lecia Festiwalu Folkloru Górali Polskich za szczególne osiągnięcia w upowszechnianiu kultury ludowej (2014),Medal 60-lecia „Cepelii”, Fundacji „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło (2009), Dyplom honorowy przyznany przez Fundację „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło z okazji jubileuszu 65-lecia „Cepelii” za zasługi dla zachowania dorobku kultury polskiej (2014), Dyplom z okazji 40. Jubileuszowych  Międzynarodowych Targów Sztuki Ludowej w Krakowie za szczególny wkład w rozwój sztuki ludowej i rękodzieła artystycznego, promocję tego, co najpiękniejsze i najbardziej wartościowe w tej twórczości oraz walki o ginące piękno (2016), Dyplom w konkursie na najlepsze prace, prezentowane podczas 53, Ogólnopolskich Targów Sztuki Ludowej w Kazimierzu Dolnym(2020), (2023).

 Lilianna Pleńkowska