Maria Brylak-Załuska urodziła się 8 grudnia 1943 r. we Lwowie. Po wojnie, po wędrówce przez różne miasta Polski, rodzina zamieszkała w Lublinie. Tam w 1961 r. Maria Brylak rozpoczęła studia na Uniwersytecie im. Marii Curie-Skłodowskiej, w Katedrze Etnografii i Etnologii, kierowanej przez prof. dr. Romana Reinfussa. Katedra prowadziła intensywne badania terenowe, w które Majka (tak do dziś jest nazywana przez wszystkich, którzy ją znają) zaangażowała się całym sercem – żyło jeszcze wtedy pokolenie pamiętające czasy XIX-wiecznej wsi, jej kulturę, zwyczaje, folklor. Maria Brylak, kierowana przez prof. Reinfussa, skupiła swoje zainteresowania na Łemkowszczyźnie. Podjęła badania nad maziarstwem we wsi Łosie (pow. gorlicki), uwieńczone pracą magisterską, a nieco później znakomitą publikacją, wszechstronnie przedstawiającą zagadnienie (Maziarska wieś Łosie, Ossolineum 1983). Koledzy śmiali się, że ”ugrzęzła w mazi”. Nie była to jednak prawda, gdyż jeszcze na studiach badała i publikowała materiały z zakresu kultury duchowej (m.in. w książkach: Monografia powiatu myślenickiego, t.2 Kultura ludowa, Kraków 1970; Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej, Kraków 1965).

Pracę zawodową rozpoczęła w 1966 r. w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, gdzie poznawała problematykę skansenowską, zarówno w teorii, jak i w praktyce, urządzając tradycyjną chałupę łemkowską z Komańczy. Prof. R. Reinfuss w 1995 r., wspominając na konferencji naukowej powstawanie skansenów, powiedział (Skanseny po latach – założenia a realizacja, Nowy Sącz 1996): Dobre projektowanie wnętrza wymaga zarówno rozległej wiedzy, jak przede wszystkim specjalnego talentu. Wykazała się nim mgr Maria Brylak, obecnie Załuska, która projektując w Sanoku wyposażenie chałupy łemkowskiej z Komańczy, ujawniła ogromną wnikliwość i precyzję w eksponowaniu najdrobniejszych nawet szczegółów tradycyjnego wnętrza. W Komańczy dała ona wzór doskonale odtworzonego wnętrza, a przykłady podobnych rozwiązań mogliście Państwo podziwiać również w Nowym Sączu. Miała później stać się wybitnym specjalistą w dziedzinie teorii skansenologicznych, jak i w dziedzinie wyposażania wnętrz tradycyjnych obiektów wiejskich, wnosząc znaczny wkład w rozwój dyscypliny. Od 1970 do 2005 r. pracowała w Sądeckim Parku Etnograficznym (Oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu). Gdy zaczynała, teren sądeckiego skansenu był rozległą łąką, z jednej strony obrzeżoną lasem, na której stał samotnie drewniany piętrowy spichlerz góralski; gdy odchodziła na emeryturę, w SPE było ponad siedemdziesiąt obiektów, w większości wyposażonych, tworzących zespoły zagrodowe, otoczone zielenią, dokumentujące życie i niepowtarzalny klimat dawnej wsi sądeckiej. Maria Brylak-Załuska była współtwórczynią skansenu, a jej koncepcja aranżacji wnętrz i zagród muzealnych typu „muzeum-wieś” była tam realizowana i stała się wzorem dla innych muzeów na wolnym powietrzu, licznie powstających w latach siedemdziesiątych ub. wieku. Prof. dr Jan Święch z UJ, wybitny skansenolog, na konferencji w Nowogrodzie w 2017 roku, mówiąc o osobach, które zasłużyły się dla muzeów na wolnym powietrzu, stwierdził: W kreowaniu wnętrz skansenowskich, najbardziej jest mi bliska wizja Pani Marii Brylak-Załuskiej – Majki, od której uczyliśmy się zasad i realizacji wnętrz chałup w naszych muzeach. W Sądeckim Parku Etnograficznym aranżacje jej autorstwa zachwycają subtelnie konstruowaną aurą "bałaganu życia codziennego".

Majka Załuska jako starszy kustosz stała się wielkim autorytetem w dziedzinie problematyki skansenowskiej, a w muzeum sądeckim była długie lata kierownikiem działu etnografii, następnie pełniła funkcję zarządzającej ekspozycją. Dozorcy i członkowie ekipy budowlanej mówili o niej „gospodynia skansenu”, bo tak jak gospodyni rządzi w domu, tak ona rządziła w skansenie.

Majka jest członkiem Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu od początku jego istnienia, była także członkiem Zarządu. Publikowała w organie Stowarzyszenia („Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce”) oraz w innych wydawnictwach specjalistycznych.

Realizacja skansenu, to tylko część działań Marii Brylak-Załuskiej. Pracując w Muzeum sądeckim, była autorką scenariuszy i kuratorką znacznej liczby wystaw, także za granicą (na Słowacji, w Rosji), wszystkie z zakresu kultury ludowej Karpat, zwłaszcza z terenu Sądecczyzny. Jej zainteresowania są bardzo szerokie, dotyczą kultury materialnej Karpat i Podkarpacia ze szczególnym uwzględnieniem grup etnograficznych zamieszkujących Sądecczyznę, kultury Łemków, ubiorów ludowych lachowskich i góralskich, a także grup ościennych, kultury społecznej i duchowej dawnej wsi. Przez całe zawodowe życie prowadziła badania terenowe, gromadząc eksponaty do skansenu i dokumentując kulturę ludową. Efektem jej pracy terenowej i archiwalnej są także liczne publikacje, głównie w monografiach etnograficznych lub dotyczących określonego terenu. Oto niektóre z nich: Strój Lachów Sądeckich (współautorstwo ze Zdzisławem Szewczykiem), Nowy Sącz 2004; Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój łemkowski – Rusińskich górali karpackich, Nowy Sącz 2002; O kulturze ludowej Lachów Sądeckich, Nowy Sącz 2004; Dawna Sądecczyzna – Łemkowie, Nowy Sącz 2010; artykuły w wydawnictwach: Kolory Nadpopradzia. Regionalizm w Piwnicznej, Piwniczna-Zdrój 2011; Tańce i pieśni Pogórzan, Bobowa 2014; Podegrodzie i gmina Podegrodzie. Zarys dziejów, Kraków 2014; Kultura ludowa Górali Sądeckich od Łącka, Kamienicy i Jazowska, Kraków 2016; Kultura ludowa Górali Nadpopradzkich (w przygotowaniu). Publikowała również w czasopismach regionalnych (Rocznik Sądecki, Almanach Sądecki, Zeszyty Sądecko-Spiskie, Sądeczanin), wydawnictwach muzealnych i skansenowskich. We wszystkich jej pracach uderza solidność opracowania i rzetelność wobec źródeł.

Majka Załuska od kilkudziesięciu lat współpracuje z Wojewódzkim Ośrodkiem Kultury w Nowym Sączu, przemianowanym później na Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ. Opracowała szczegółową mapę regionów etnograficznych Małopolski, jest głównym autorem projektu etnoZagroda, internetowej platformy informacyjnej i edukacyjnej w zakresie kultury ludowej Małopolski (www.etnozagroda.pl), jest współautorem (z fotografem Piotrem Droździkiem) i redaktorem naukowym albumu strojów Nastroje małopolskie. Ostatnio zaangażowała się w wydany w 2020 r. dziesięciotomowy album „Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej”, będąc redaktorem naukowym całości, konsultantem kilku tomów i autorką paru części (Lachy Sądeckie, Pogórzanie, Lachy Szczyrzyckie, Górale Sądeccy). To unikalne wydawnictwo jest zwieńczeniem jej pracy badacza strojów ludowych. Majka Załuska jest w tej dziedzinie największym autorytetem na terenie południowej Małopolski i jednym z najwybitniejszych polskich znawców stroju ludowego.

Osobna dziedzina aktywności zawodowej Majki Załuskiej, równie ważna jak pozostałe, to działalność pedagogiczna, konsultacyjna, szkoleniowa i oceniająca. Współpracuje ona intensywnie z ośrodkami kultury w terenie, stowarzyszeniami regionalnymi, zespołami, kołami gospodyń wiejskich. Od kilkudziesięciu lat jest konsultantem amatorskiego ruchu regionalnego, oddając się tej pracy z ogromnym zaangażowaniem, dzieląc się wiedzą i doświadczeniem, wspierając „z serca” każdego, kto się do niej zwróci, zawsze życzliwa i chętna do pomocy. Przez cały okres pracy zawodowej prowadziła wykłady i warsztaty z zakresu kultury ludowej na rozmaitych seminariach, spotkaniach, szkoleniach dla studentów, przewodników skansenowskich, petetekowskich czy nauczycieli. Udzielała wywiadów w audycjach radiowych i telewizyjnych na temat tradycji ludowych. Od dziesięcioleci pracuje jako juror przeglądów i konkursów folklorystycznych na terenie Małopolski, zarówno w gminach, powiatach, jak i na poziomie regionalnym.

W jej działalności pedagogicznej szczególną rolę odegrało Studium Folklorystyczne dla instruktorów zespołów regionalnych, organizowane przez Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ. Była wykładowcą (głównie z kultury materialnej i stroju) podczas wszystkich pięciu edycji Studium, które do tej pory się odbyły, a także opiekunem naukowych obozów etnograficznych dla słuchaczy. Kontakt z ludźmi zaangażowanymi w zachowanie i popularyzację dziedzictwa kultury regionu, zwłaszcza młodymi, stał się dla niej okazją do przekazywania swojej szerokiej wiedzy i wspierania ich działań. Zawsze kompetentnie i z empatią. Udział Marii Załuskiej w pracach Studium Folklorystycznego zostawił widoczny już teraz ślad w ruchu folklorystycznym regionu, a owocować będzie długie lata, przyczyniając się do przekazywania niezafałszowanej tradycji naszych ojców.

Poświęciła życie na badanie, dokumentowanie i promowanie tradycji polskiej wsi, niestrudzenie pracując z wielkim zaangażowaniem. Za wieloletnią działalność przyznano jej odznaczenia: Srebrny Krzyż Zasługi (1990), Srebrny Medal Zasłużony Kulturze „Gloria Artis” (2012), Odznakę Honorową Województwa Małopolskiego „Krzyż Małopolski” (2015), Nagrodę Województwa Małopolskiego im. Romana Reinfussa (2015) za wybitne osiągnięcia w dziedzinie zachowania lokalnej tożsamości kulturowej w Małopolsce, Medal Województwa Małopolskiego „Polonia Minor” (2016).

Magdalena Kroh