Zespół Pieśni i Tańca „Łastiwoczka” z Przemkowa

Przemków, Dolny Śląsk, woj. dolnośląskie

Od czterdziestu dwóch lat Łemkowie zamieszkujący Dolny Śląsk spotykają się latem w położonym wśród lasów Michałowie w powiecie polkowickim. Niewielka wioska oddalona jest od głównych dróg i niełatwo do niej dotrzeć. Tam corocznie odbywa się spotkanie Łemkowska Watra na Obczyźnie, organizowana przez Stowarzyszenie Łemków. Zwyczajowo najstarszy ze społeczności rozpala wówczas wielkie ognisko. Potem jest czas na wspólne śpiewy, posiady i wspominanie utraconej ojcowizny na Podkarpaciu. Dla członków Zespołu „Łastiwoczka” z Przemkowa to ważny czas, kiedy wzmacnia się więzi, a młodzi mogą przysłuchiwać się opowieściom dziadków o rodzinnych historiach i tradycjach.

Do dziś nie wyjaśniono jednoznacznie pochodzenia tej grupy, uznanej oficjalnie za mniejszość etniczną dopiero w 2005 roku. Ludność zajmująca się głównie pasterstwem, a z czasem także rolnictwem i hodowlą, zasiedliła północne stoki Karpat w następstwie wędrówek z południa. Najczęściej wskazuje się na ich wołosko-rusiński rodowód. Tradycyjnie związani są z kościołem greckokatolickim obrządku bizantyńskiego. Zamieszkiwanie obszaru kulturowego pogranicza sprawiło, że we współczesnym języku łemkowskim można odnaleźć wiele rutenizmów, ale także polonizmów. Nazwa „Łemkowie” została im nadana przez Rusinów. Z czasem utrwaliła się w polskim piśmiennictwie i została ogólnie zaakceptowana. Pochodzi od używanej często w potocznym języku łemkowskim partykuły „łem” odpowiadającej polskiemu „tylko”.

Mieszkańcy Przemkowa są potomkami łemkowskich ekspatriantów z Podkarpacia, których przesiedlono na Dolny Śląsk w ramach Akcji „Wisła” w 1947 roku. Po przybyciu na Dolny Śląsk zaczęła się ich nowa historia. Znaleźli się na nieznanej dotąd ziemi w otoczeniu ludzi posądzających ich o banderowskie sympatie, choć w byłych łemkowskich wioskach taka aktywność należała do rzadkości. Utrudniało to integrację z innymi mieszkańcami regionu. Wymieszanie ludności podczas powojennych procesów osiedleńczych stworzyło w pierwszych dekadach bytowania na nowej ziemi powszechny syndrom pogranicza. Łemkom było z początku znacznie trudniej zaadaptować się do zastanych warunków. Opierając się na więziach znanych jeszcze z miejsc pochodzenia, stworzyli grupę zintegrowaną bardziej niż inne, której członkowie potrafili wspierać się w trudnych momentach. Jeszcze długo jednak pozostawali w pewnej izolacji w stosunku do reszty „nowych” Dolnoślązaków. Temu, kto czytał i potrafił pisać po polsku było łatwiej. Umiejętności te nie były jednak powszechne, szczególnie wśród starszego pokolenia.

Joanna Habura, będąca jednym z liderów dzisiejszej łemkowskiej wspólnoty, relacjonuje wspomnienia rodziców, którzy kilkakrotnie przenosili się do innych domostw. Mieszkali wspólnie raz z Niemcami, raz z Polakami. Zmiany te podyktowane były złym stanem rozszabrowanych wcześniej domów – brakiem okiennic, a nawet drzwi. Zapamiętała, że wtedy jedni bali się drugich. Przybywając na Dolny Śląsk w czerwcu nie mieli żadnych zapasów żywności. Wobec nagłego wysiedlenia nie zdołali przygotować się do życia w nieznanym. Na początku, by wyżyć, szukano na polach pojedynczych kłosów.

Psychiczną równowagę, ale i społeczną drogę porozumienia, uzyskano poprzez muzykowanie. Rodzina była pod tym względem uzdolniona. Wujkowie chodzili grać na weselach i potańcówkach. Nosili ze sobą bęben, skrzypce i akordeon. Zyskiwali sympatię i zawiązywali przyjaźnie. W domach rozmawiano, śpiewano, w cerkwiach modlono się tylko po łemkowsku. Po upływie przeszło 75 lat, w dzisiejszym Przemkowie język łemkowski wciąż jest w powszechnym użyciu.

To w dużej mierze zasługa wychowania w duchu poszanowania tradycji przodków, ale też miejscowego zespołu „Łastiwoczka”, którego aktywność obejmuje dorosłych, dzieci i młodzież. Postanowiono założyć go w 2000 roku. W jego repertuarze znalazł się bogaty zestaw pieśni powszechnych i obrzędowych, wykonywanych przez wielopokoleniową grupę w oparciu o ustny przekaz najstarszych członków społeczności. Śpiewane są w języku łemkowskim i polskim. Na szczególną uwagę zasługują wielogłosowe wykonania dawnych pieśni zalotnych, weselnych, rekruckich i ballad. Zamieszkiwanie terenu zwartego osadnictwa znacznie ułatwiło zachowanie tradycyjnego przekazu kulturowego.

W okresie ponad dwóch dekad swego istnienia Zespół został laureatem wielu regionalnych konkursów tradycji oraz krajowych festiwali folklorystycznych, w tym między innymi 33. Ogólnopolskiego Konkursu Tradycyjnego Tańca Ludowego w Rzeszowie, Tygodnia Kultury Beskidzkiej, 45. Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem, 44. Festiwalu Górali Polskich w Żywcu, 53. i 55. Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym. Był także gościem Międzynarodowego Festiwalu „Oblicza tradycji” w Zielonej Górze. Wielokrotnie występował na forum zagranicznym – podczas „Folklor Luzica” w Bautzen w Niemczech, na Światowym Kongresie Łemków i Rusinów w Budapeszcie, International Folklore Festival of Minorities „Szent Istvan” w Cluj Napoca w Rumunii oraz Ulusrararasi Arhavi Kultur ve Sanat Festivali w Arhavi w Turcji.

W 2019 roku grupa śpiewacza Zespołu została zaproszona do udziału w cyklu koncertów 54. Międzynarodowego Festiwalu „Wratislavia Cantans” w Narodowym Forum Muzyki we Wrocławiu. Wykonanie pieśni łemkowskich uzyskało wysokie oceny krytyków profesjonalnej sceny muzycznej. Jeden z recenzentów muzycznych, Jacek Tabisz, napisał: „Jeśli chodzi o zespoły, to zupełnie zbijała z nóg wielogłosowa muzyka Łemków zaprezentowana przez «Łastiwoczkę» z Przemkowa”. Prezentacje Zespołu znalazły się w programie festiwalu obok najsłynniejszych wykonawców światowej sceny muzycznej. Podobny w formie występ miał miejsce podczas Festiwalu Dziedzictwa Kresów w Lubaczowie latem 2022 roku.

Nagrania repertuaru Zespołu znajdują się w archiwum Programu II Polskiego Radia, Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk oraz w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze, z którym utrzymywane są regularne kontakty w zakresie konsultacji repertuarowych oraz wspomagania w dziele ochrony tradycji.

Na szczególny szacunek zasługują działania liderów „Łastiwoczki”, w tym państwa Joanny i Eugeniusza Haburów oraz Anny i Andrzeja Peregrymów, potrafiących integrować członków grupy wokół wartości kultury tradycyjnej. Szczególną popularność zyskał członek Zespołu – Daniel Horoszczak, który z maestrią potrafi wyśpiewywać dawne pieśni. Podczas 53. festiwalu kazimierskiego uhonorowano go jedną z głównych nagród. Zarówno folklor Łemków, jak i zachowany w ich codziennym użytku język, stanowią obecnie cenną wartość kulturową regionu dolnośląskiego.

O powszechnej akceptacji i uznaniu kultywowanych tradycji świadczy zbiorowe uczestnictwo mieszkańców Przemkowa w jesiennych Spotkaniach Trzech Pokoleń z Kulturą Łemkowską. Specjalnie z tej okazji powstają widowiska oparte na dawnych zwyczajach, np.: „Wertep w Karpatach”, „Oczepiny”, „Drużbiwsky weczer”. W trakcie towarzyszącej Spotkaniom uroczystości śpiewane są stare pieśni, częstuje się przysmakami łemkowskiej kuchni i wspomina tych bliskich, którzy odeszli, ale pamięć o nich pozostaje żywa. To także na ich cześć rozpala się corocznie wielką watrę w Michałowie.

Henryk Dumin