Stanisław Wyżykowski – twórca lir korbowych, skrzypek, budowniczy instrumentów ludowych. Koncertował na wielu scenach w kraju i za granicą. Jego pasją jest budowa instrumentów. Zrekonstruował lirę korbową w Polsce, czym zapoczątkował odrodzenie tego instrumentu w naszym kraju.

Krosno, Pogórzanie, woj. podkarpackie

Urodził się 3 maja 1927 roku w Haczowie. Jego ojciec był człowiekiem renesansu – rolnikiem, stolarzem, lutnik, wszechstronnym muzykiem, introligatorem. Stanisław miał czterech braci i sześć sióstr. Każde z dzieci potrafiło grać i śpiewać, wyrastał więc w atmosferze zamiłowania do muzyki. Miał również okazje przysłuchiwać się dyskusjom na temat liry korbowej kupionej przez Szajnów za pół miarki pszenicy, o którą później wypytywał ojca. Zapadła mu ona głęboko w pamięć.

Gdy był dzieckiem podkradał skrzypce ojcu i uczył się gry samodzielnie. Przy którejś próbie został przyłapany przez rodzica, ale spotkał się z wyrozumiałością i zachętą do dalszego muzykowania. Za swój pierwszy występ publiczny uznał nieśmiałą próbę grania na skrzypcach w czasie lekcji śpiewu w szkole powszechnej. Uczył się, poznając również zapis nutowy, aż w końcu, już po II wojnie światowej w 1946 roku, za namową znajomego muzyka wojskowego, zaczął uczęszczać na czteroletni kurs gry na skrzypcach do szkoły muzycznej w Krośnie. Naukę opłacił samodzielnie, za zarobione przez siebie pieniądze. Chciał odciążyć ojca z wydatków. Jak sam wspomina, dniami ćwiczył, a nocami pracował. Okazał się na tyle zdolnym uczniem, że kurs ten ukończył w dwa lata.

Już w 1947 roku był członkiem małej orkiestry symfonicznej przy Krośnieńskich Zakładach Przemysłu Lniarskiego, gdzie grał drugie skrzypce. Później pracował w różnych zakładach jako stolarz. Ciągle myślał o lirze korbowej. W 1965 roku trafił do Krośnieńskich Hut Szkła. W Zakładowym Domu Kultury działała kapela ludowa Stachy, której kierownik, Stanisław Inglot, poprosił Stanisława Wyżykowskiego o zbudowanie liry korbowej dla zespołu. Wtedy jeszcze niezbyt dokładnie rysował się w jego wyobraźni kształt instrumentu. Pomocne okazało się wówczas kino objazdowe, gdzie wyświetlano francuską komedię. Na filmie dwóch lirników prowadziło korowód weselny i można było dokładnie zobaczyć kształt instrumentu. Poza tym, w muzeum w Krośnie była stara, rozbita, dwustuletnia lira Szajnów, której naprawy się podjął. Dało mu to możliwość dokładnego zapoznania się z jej budową. To właśnie ta lira służyła Bronisławie Masłyk z Malinówi, która śpiewała i grała w kapeli Stachy. Później lira ta trafiła do muzeum w Bieczu. Te wszystkie doświadczenia dały Stanisławowi w końcu możliwość wykonania w 1967 roku pierwszej rekonstrukcji liry korbowej.

Przez kolejne lat Stanisław Wyżykowski koncertował z kapelą Stachy. Repertuar oparty był na folklorze podkarpackim. Składał się z około siedmiuset melodii z przyśpiewkami. Na uwagę zasługuje fakt, że utwory były grane ze słuchu, bez rozpisywania nutami na poszczególne instrumenty. Kapela Stachy odnosiła wiele sukcesów, między innymi na festiwalach w Tarnowie, Kędzierzynie, Jeleniej Górze, Grudziądzu. Występowała w radiu i telewizji, nagrywała też płyty. Zdobyła wiele nagród i dyplomów, listów pochwalnych oraz wyróżnienie ministra kultury.

W latach 1983–1986 Stanisław Wyżykowski, będąc już rencistą, zajmował się naprawami instrumentów smyczkowych i gitar. W 1986 roku przeszedł na emeryturę. Wtedy też szerzej zajął się projektowaniem i konstruowaniem lir korbowych. Do roku 2015 mieszkał w Haczowie. Obecnie przebywa w Krośnie, gdzie buduje kolejne instrumenty. Uczestniczy w wielu wydarzeniach muzycznych, również poza swoim regionem. Kilka lat temu skonstruował dwa niezwykle cenne i unikalne instrumenty: średniowieczną odmianę liry korbowej – organistrum – oraz lirę basową, której jest jedynym konstruktorem w Polsce. Instrumenty te są eksponowane w Domu Kultury i Wypoczynku w Haczowie. Warto również dodać, że poza lirami konstruuje także skrzypce laskowe, surdynki – skrzypce kieszonkowe, basetle, cymbały, kontrabasy, viole da gamba oraz psalterium.

Wiele czasu przeznaczał na pracę dydaktyczną – uczył gry na skrzypcach i lirach, prowadząc przez kilka lat zespół Młode Staszki. Wielokrotnie prowadził koncerty i wykłady połączone z prezentacją swoich instrumentów w szkołach oraz podczas spotkań lirniczych.

Jednym z najbardziej niezwykłych był „podniebny koncert na lirę”, zagrany podczas podróży motolotnią. Ważną częścią jego pracy było również przekazywanie młodym lutnikom wiedzy o budowaniu instrumentów. Jednym z jego pierwszych uczniów, który do dzisiaj kontynuuje dzieło Mistrza, jest Stanisław Nogaj. Zainteresowanie lutnictwem zainspirowało także innych twórców, którzy zasięgali wiedzy Mistrza z Haczowa.

Stanisław Wyżykowski cieszy się dużym szacunkiem, o czym mogą świadczyć liczne nagrody i podziękowania: tytuł Indywidualności Roku 1997 Regionu Brzozowskiego, Nagroda II stopnia im. Franciszka Kotuli, przyznana w 1999 roku przez Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie, w szczególności za rekonstrukcję liry korbowej; podziękowanie Muzeum Regionalnego im. Adama Fastnachta w Brzozowie za bezpłatne przekazanie liry korbowej w 1999 roku, wyrazy podziękowania Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach za wszechstronne przedstawienie kultury ludowej Haczowa. W 1995 roku zdobył nagrodę za rękodzieło w III Ogólnopolskim Konkursie na Budowę Ludowych Instrumentów Muzycznych, organizowanym przez Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. W 2005 roku, w IV edycji tego konkursu, zdobył II nagrodę, zaś w 2016 otrzymał nagrodę za innowacje w budowie ludowych instrumentów muzycznych. Jego liry z muzeum w Szydłowcu były prezentowane na wystawach czasowych między innymi w 2008 roku w Muzeum Podkarpackim w Krośnie i na zamku w Baranowie Sandomierskim oraz w roku 2009 w Muzeum Wsi Radomskiej i Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie. Jego instrumenty były wykorzystane podczas premierowego pokazu filmu „Pan Tadeusz”, jak również podczas nagrania ścieżki dźwiękowej do filmów „Ogniem i mieczem” oraz „Wrota Europy”.

Stanisławowi Wyżykowskiemu zostało poświęconych kilka prac dyplomowych, między innymi: „Stanisław Wyżykowski jako lirnik i wytwórca lir korbowych na Rzeszowszczyźnie” autorstwa Jolanty Jaracz, „Podtrzymywanie lirnictwa w Polsce. Stanisław Wyżykowski, Stanisław Nogaj – sylwetki, budownictwo, wykonawstwo” autorstwa Darka Trzcińskiego oraz artykuły prof. Zbigniewa Przerembskiego – „Stanisław Wyżykowski z Haczowa – ostatni lirnik ludowy w Polsce”, „Innowacje w budowie lir korbowych”, a także wiele artykułów w prasie krajowej i regionalnej. Jedną z najważniejszych pozycji jest książka autorstwa Stanisława Wyżykowskiego „Lirnik z Haczowa”, w której dzieli się wiedzą historyczną i doświadczeniem w budowie lir. W swojej książce pisze: „Jestem równocześnie takim korektorem i budowniczym instrumentów, który z olbrzymią troską i uczuciem podchodzi do każdego naprawianego instrumentu. W swoim warsztacie uratowałem, przywróciłem do świetności niejeden stary, zniszczony instrument. Ktoś nazywał mnie nawet «nowatorem i ostatnim budowniczym» liry korbowej. Jestem człowiekiem, który całe swoje życie poświęcił konstruowaniu oraz umiejętności gry właśnie na tym instrumencie”.

Agnieszka Szeja