Stowarzyszenie Muzyków Ludowych w Zbąszyniu

Zbąszyń, Region Kozła, woj. wielkopolskie

Każdy region posiada charakterystyczne cechy – stroje, gwarę czy instrumenty, które wyróżniają je z bogatej folklorystycznie mapy Polski. Jednym z takich regionów jest pogranicze lubusko-wielkopolskie, zwane Regionem Kozła. Tam możemy spotkać barwne stroje ludowe oraz kilka, stanowiących wizytówkę regionu, instrumentów ludowych – kozioł weselny, kozioł ślubny, sierszenki oraz mazanki. Mieszkańców kilku gmin łączy wciąż żywa tradycja grania na kozłach.

W Zbąszyniu, który jest nieformalną stolicą koźlarskiej krainy, 12 kwietnia 1959 roku, z inicjatywy Antoniego Janiszewskiego, powstało Stowarzyszenie Muzyków Ludowych, zrzeszające muzyków ludowych, miłośników lokalnych tradycji i budowniczych tych niepowtarzalnych instrumentów. Wówczas organizacja działała przy Państwowym Ognisku Muzycznym, które we wrześniu 1959 roku zostało przekształcone w Państwową Szkołę Muzyczną I stopnia im. Stanisława Moniuszki. W skład pierwszego zarządu stowarzyszenia weszli znakomici muzycy i działacze kultury, między innymi przewodniczący – Tomasz Śliwa, zastępca przewodniczącego – Tomasz Kotkowiak, sekretarz – Henryk Skotarczyk, skarbnik –Stefan Kitta i kierownik artystyczny – Antoni Janiszewski. Trzech z nich to wybitni koźlarze, którzy mieli istotny wpływ na dzisiejszy obraz tradycji koźlarskich.

Celem, jaki przyświeca Stowarzyszeniu od początku istnienia, jest nauczanie gry na instrumentach ludowych. Rozpoczął je urodzony w Perzynach Tomasz Śliwa – pracując w ognisku i szkole muzycznej w Zbąszyniu, całkowicie poświęcił się muzyce, ale również budowie instrumentów.

Równie ważnym elementem w historii działalności stowarzyszenia, jak klasa gry na instrumentach ludowych, z jej pierwszym mistrzem na czele, jest Biesiada Koźlarska – integrująca środowiska okolicznych muzyków ludowych. Powstanie jej ściśle wiąże się z jedną z lokalnych tradycji. Na zakończenie karnawału w okolicach Zbąszynia odbywały się „cympry” – barwne korowody przebierańców, którym towarzyszyła kapela. Cymprownicy chodzili po wsi i namawiali mieszkańców do wspólnej zabawy jeszcze przed nastaniem Wielkiego Postu. W zamian za wizytę w gospodarstwie dostawali wędliny, jajka i różne potrawy, a na zakończenie wszyscy spotykali się i wspólnie bawili w sali wiejskiej. Tradycją żywo zainteresował się Antoni Janiszewski, który w 1972 roku zaproponował zarządowi Stowarzyszenia, by, inspirując się tym wydarzeniem, stworzyć nowe – z udziałem muzykującej młodzieży. W 1973 roku w miejscowości Nądnia, nieopodal Zbąszynia, odbyła się pierwsza oficjalna Biesiada Koźlarska. Tradycje Biesiad kontynuowane są do dzisiaj, choć w nieco już zmienionej formie – w postaci przeglądu kapel, której towarzyszy wspólna, spontaniczna zabawa. Przeniesiono je także do Zbąszynia – muzycznej stolicy regionu. Nieodłącznym elementem wydarzenia jest Konkurs na Najlepszego Młodego Muzyka Ludowego, w ramach którego co roku o nagrody rywalizują adepci gry na kozłach, sierszenkach, klarnetach, skrzypcach i mazankach. Kilka lat temu do konkursu włączono również kategorię śpiewu ludowego. Laureaci mają okazję zaprezentować się przed szeroką publicznością, w tym przed starszymi muzykami. Głównym organizatorem Biesiad jest Zbąszyńskie Centrum Kultury, a Stowarzyszenie występuje w roli współorganizatora i opiekuna merytorycznego.

Kolejnym wydarzeniem organizowanym przez Stowarzyszenie Muzyków Ludowych jest Festiwal Dud Polskich, który powstał w 2015 roku. Jego pomysłodawcą był Jan Sylwester Prządka – ówczesny prezes Stowarzyszenia. Wyszedł z założenia, że skoro Zbąszyń jest ważnym ośrodkiem muzyki dudziarskiej (koźlarskiej), ma bogate tradycje, wspaniałych muzyków i klasę gry na instrumentach ludowych w szkole muzycznej, to właśnie Zbąszyń będzie doskonałym miejscem na organizację takiego przedsięwzięcia. Festiwal jest miejscem spotkań muzyków z różnych regionów Polski, w których muzyka dudziarska jest ważnym elementem tradycji. Podczas wydarzenia odbywają się nie tylko koncerty i prezentacje muzyczne, ale także warsztaty gry i budowy kozłów, gajd i dud. Z czasem w festiwalu zaczęli brać udział również muzycy ze środowiska polonijnego z Kanady i Stanów Zjednoczonych oraz zaprzyjaźnieni muzykanci z innych krajów.

Oprócz wspomnianych wydarzeń Stowarzyszenie Muzyków Ludowych zajmuje się aktywizacją muzyków ludowych wszystkich pokoleń. Co roku Stowarzyszenie zabiega o liczne fundusze na realizację zadań statutowych – między innymi udział muzyków w Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą, „Sabałowych Bajaniach” w Bukowinie Tatrzańskiej, „Dudaskich Ostatkach” w Zakopanem czy Festiwalu Dudziarskim „Gajdovacka” w Oravskiej Polhorze na Słowacji. Młodzi i starsi muzycy stają się ambasadorami koźlarskiego dziedzictwa, grają i opowiadają o naszym regionie, niejednokrotnie przywożąc laury, które cieszą lokalną społeczność. Dzięki przywiązaniu do tradycyjnego ubioru – czerwonych marynarek, czarnych spodni, czarnego kapelusza, barwnych strojów żeńskich, a przede wszystkim charakterystycznego instrumentu, obecni na festiwalowych wydarzeniach muzycy są zauważalni i przyciągają uwagę nie tylko publiczności, ale również redaktorów radia, prasy i telewizji.

W ciągu roku Stowarzyszenie organizuje liczne warsztaty dla młodych muzyków, chcących doskonalić swoje umiejętności. Pierwsze zajęcia w tej formie zaczął wprowadzać wspaniały skrzypek – mistrz, Leonard Śliwa, którego działalność przerwała choroba i późniejsza śmierć w 2012 roku. Umiał zebrać i zaktywizować wielu młodych muzykantów, zaszczepiając w nich miłość do muzyki ludowej i tradycji swojego regionu. Do organizacji warsztatów w ostatnich latach znacząco przyczynił się, nieżyjący już, mistrz – Jan Prządka. Wymienić należy między innymi Warsztaty Koźlarskie, Szkołę Mistrzów Tradycji czy Koźlarską Akademię Tradycji. W marcu 2023 roku powstał nowy projekt o nazwie Koźlarska Akademia, która ma stać się cyklicznym wydarzeniem, łączącym poprzednie działania Stowarzyszenia. Spotkał się z pozytywnym przyjęciem przez koźlarską młodzież. W ramach wyjazdu odbywały się zajęcia rozwijające umiejętności gry na koźle, sierszenkach, skrzypcach i klarnecie oraz zajęcia przygotowujące do prezentacji scenicznych. Były też ćwiczenia z grania ze słuchu, czyli w tradycyjnym przekazie ludowym. Oprócz występów artystycznych podczas warsztatów nie zabrakło dyskusji o naszej muzyce oraz o pomysłach na jej promowanie, nie tylko wśród mieszkańców Regionu Kozła. W ramach poznawania dawnych mistrzów koźlarstwa odbyła się projekcja filmu „Kozioł śpiewający” w reżyserii Kazimierza Muchy, mówiący o mistrzu – Tomaszu Śliwie.

Członkowie Stowarzyszenia Muzyków Ludowych zajmują się również budową instrumentów. To bardzo ważna część ich działalności. Dawniej wielu koźlarzy i rękodzielników posiadało umiejętności konstruowania kozłów czy sierszenek, byli wśród nich między innymi Tomasz Śliwa, Franciszek Domagała, Florian Modrzyk, Franciszek Hirt, Marek Franciszek Modrzyk, Bernard Kasper i Henryk Skotarczyk. Największym uznaniem cieszyły się instrumenty budowane przez Tomasza Śliwę – cechowały się pięknym brzmieniem i indywidualnym charakterem. Z upływem czasu coraz więcej mistrzów umierało, nie znajdując swoich następców, którym mogliby przekazać tajniki rzemiosła. W ostatnich latach konstrukcji podejmowali się też młodzi koźlarze – Marcin Szczechowiak i Mikołaj Taberski. Teraz ważną rolę odgrywa rodzinna pracownia prowadzona przez Stanisława Mai, Jarosława Mai i Dominika Brudłę. Wytworzyli oni wiele instrumentów, które powędrowały do muzeów, domów kultury i osób prywatnych. Ich kozły weselne, ślubne i sierszenki co roku zdobywają wyróżnienia na Ogólnopolskich Konfrontacjach Kapel Dudziarskich oraz Konkursach na Budowę Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu.    

Marcin Szczechowiak