Wojciech Kowalczuk – etnograf, muzealnik. Autor wielu projektów badawczo-wystawienniczych z zakresu sztuki rękodzieła ludowego północno-wschodniej Polski. Specjalizuje się w badaniach nad tradycyjnymi rzemiosłami.

Białystok, Podlasie, woj. podlaskie

Urodził się w 1953 roku w Olsztynie. Ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Całe jego zawodowe życie związane jest z muzealnictwem. Po studiach, w 1977 roku, rozpoczął pracę w Dziale Etnografii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Pod kierunkiem kierowniczki działu i mentorki, Haliny Jakubowskiej, poznawał zbiory etnograficzne, prowadził badania terenowe, organizował pierwsze wystawy. Ukończył także Podyplomowe Studium Muzeologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kiedy pani Halina przeszła na emeryturę, został kierownikiem działu, któremu przewodził w latach 1991–2016. W 2016 roku przeszedł do pracy w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie, dokąd przeniesiono zbiory etnograficzne. Przez ponad 45 lat pracy zawodowej niestrudzenie poznawał oraz dokumentował tradycyjną kulturę ludową i współtworzył kolekcję muzealną.

Jego zainteresowania zawodowe przebiegają dwutorowo: tradycyjne rzemiosło i rękodzieło – plecionkarstwo, skórnictwo, kowalstwo, garncarstwo, rzemiosła związane z obróbką drewna, tkactwo, w tym głównie tkactwo dwuosnowowe i wielonicielnicowe – oraz sztuka zdobnicza i przedstawiająca – pisankarstwo, wycinanka, rzeźba tradycyjna i współczesna. Był uważnym obserwatorem wielkich zmian zachodzących na podlaskiej wsi, co zaowocowało sześćdziesięcioma wystawami i znakomicie przygotowanymi publikacjami. Kilkakrotnie otrzymał nagrody w organizowanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego konkursie na najciekawsze wydarzenie muzealne: w 1990 za wystawę „Drewno w tradycyjnej kulturze ludowej Białostocczyzny”, w 1998 za projekt badawczo-wystawienniczy „Skórnictwo w tradycyjnej kulturze ludowej Białostocczyzny”. Wystawa „Jakub Smolski – wiejski fotograf z Łuki” otrzymała w tym konkursie wyróżnienie w 2003 roku.

Wojciech Kowalczuk od początku pracy zawodowej zajmuje się współczesną twórczością rękodzielniczą i rzemieślniczą mieszkańców wsi. Opiekuje się i udziela wsparcia merytorycznego ludowym artystom i rzemieślnikom, przygotowując opinie o ich pracy na potrzeby Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Od wielu lat jest także członkiem Sekcji Sztuki Ludowej Rady Naukowej Stowarzyszenia. Współpraca z rękodzielnikami z Czarnej Wsi Kościelnej, Zamczyska, Janowa i Lipska pozwoliła na utworzenie w 1994 roku pierwszego w kraju turystycznego szlaku kulturowego. Jego ideą było podtrzymanie praktyk produkcyjnych w unikatowych pracowniach, kontynuujących tradycyjne technologie i wzornictwo. Wojciech Kowalczuk sprawuje nad nim opiekę merytoryczną od początku istnienia do dzisiaj.

Jest pomysłodawcą i realizatorem wielu imprez promujących sztukę ludową i produkty regionalne Podlasia, a także Litwy i Białorusi: „Jarmarku na Jana” (1993–2016) – imprezy plenerowej z wyjątkowym klimatem, nawiązującej do tradycyjnych jarmarków ustanowionych 250 lat temu przez Jana Klemensa Branickiego, Jarmarku Wielkanocnego Sztuki Ludowej Podlasia (1992–2016), promującego tradycje plastyki obrzędowej, Międzynarodowego Festiwalu Katarynek (2012–2016), popularyzującego polskie i europejskie tradycje kataryniarskie, Targów Rzeźby, Kowalstwa i Tkaniny Dwuosnowowej (2000–2016). Od 2014 roku, wspólnie z Centrum Rękodzieła Ludowego w Niemczynie, organizuje Święto Szlaku (od 2014) – piknik etnograficzny inaugurujący sezon turystyczny na Szlaku Rękodzieła Ludowego województwa podlaskiego.

Jest autorem, zrealizowanych dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, projektów badawczych poświęconych skórnictwu w kulturze ludowej północno-wschodniej Polski (1994–1996), tkactwu dwuosnowowemu i jego ochronie na Podlasiu (2005–2007, 2022), wycinance podlaskiej (2010), krzyżom kowalskim na Podlasiu (2013), ceramice siwej (2016). Materialnym efektem projektów są znakomite publikacje przedstawiające imponujący materiał terenowy i badawczy. Warto wymienić chociażby „Tkaninę dwuosnowową” (2008, 2022), „Wycinankę podlaską” (2011), której współautorem był Jerzy Cetera, czy „Krzyż kowalski na Podlasiu” (2013). Niezwykłą zasługą Wojciecha Kowalczuka jest opieka merytoryczna nad trzydziestoma edycjami konkursu na tkaninę dwuosnowową organizowanego w ośrodku tkactwa w Janowie. Jest także pomysłodawcą i współorganizatorem Muzeum Pisanki Lipskiej w Lipsku. Od lat współpracuje ze Stowarzyszeniem Twórców Ludowych Litwy. Był komisarzem wystawy „Sztuka ludowa Litwy”, za co w 2005 roku otrzymał nagrodę specjalną Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W latach 2000–2006, jako współtwórca Podlaskiej Biesiady Miodowej”, organizował etnograficzne wystawy plenerowe i aukcje rzeźb ptaków autorstwa ludowych artystów Podlasia. Wymyślił i w latach 2012–2013 realizował plenery ceramiki siwej i kowalstwa.

Wojciech Kowalczuk przez kilkanaście lat prowadził zajęcia dydaktyczne z edukacji regionalnej i sztuki ludowej na Wydziale Instrumentalno-Pedagogicznym, Edukacji Muzycznej i Wokalistyki w filii Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Białymstoku. Jest także współautorem etnograficznych filmów dokumentalnych o tradycyjnych rzemiosłach, autorem wielu katalogów, informatorów i artykułów prasowych.

Pan Wojciech otrzymał też liczne odznaczeń: w 1999 roku Złoty Krzyż Zasługi za upowszechnianie kultury i działalność na rzecz rozwoju muzealnictwa, w 2006 odznakę honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej”, w 2014 brązowy medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, a rok później Nagrodę i Medal im. Zygmunta Glogera.

Nie sposób szczegółowo opisać wszystkie osiągnięcia zawodowe i aktywności Wojciecha Kowalczuka. Jest doświadczonym badaczem terenowym, obdarowanym otwartym umysłem, niezwykłą umiejętnością słuchania i nawiązywania relacji z ludźmi, którzy od blisko półwiecza są bezpośrednimi propagatorami wiedzy o rzemiośle i rękodziele Podlasia. Otrzymaną wiedzą chętnie dzieli się zarówno w swoich wystawach, publikacjach, jak i w bezpośrednich kontaktach z młodszymi muzealnikami.

Alicja Mironiuk Nikolska