Idea utworzenia towarzystwa, którego zadaniem miała być ochrona i wspieranie twórców ludowych oraz tradycji lokalnej, powstała w lipcu 1994 r. podczas przygotowań do otwarcia w iłżeckim Muzeum Regionalnym wystawy „Garncarz – zawód ginący”. Eksponaty pochodziły z wzorcowni Spółdzielni Pracy Rękodzieła Ludowego w Iłży „Chałupnik”, która w niedługim czasie miała zostać zlikwidowana. Wystawa ta, po wykupieniu kolekcji ceramiki ze Spółdzielni, stała się ekspozycją stałą i można ją do dziś oglądać w muzeum. Jest to zarazem jedna z największych wystaw w regionie prezentująca powojenny dorobek ceramików z regionu świętokrzyskiego i radomskiego. Na wernisaż przybył ówczesny Minister Kultury i Sztuki – Zdzisław Podkański, którego misją była pomoc we wprowadzeniu programu mającego na celu podtrzymanie zanikających zawodów rzemiosła ludowego. Przy tej okazji za-wiązała się współpraca władz samorządowych, Muzeum Regionalnego, Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej, Domu Kultury, Miejsko-Gminnego Ośrodka Sportu i Rekreacji oraz członków istniejącej jeszcze spółdzielni „Chałupnik” na rzecz organizacji wydarzeń kulturalnych, które miały podtrzymywać tradycyjne rzemiosło oraz twórczość nieprofesjonalną. Wkrótce po otwarciu wystawy, 31 sierpnia, na spotkaniu przedstawicieli wyżej wymienionych instytucji doszło do określenia podstawowych zadań Towarzystwa, którymi miały być ochrona i promocja zawodów ginących, ale przede wszystkim opieka nad twórcami i szuka-nie sposobów na kontynuację tradycji rzemieślniczych. Postanowiono organizować jarmarki sztuki ludowej, zrzeszyć rękodzielników oraz pomóc im w sprzedaży wyrobów, utworzyć szkółki Młodych Adeptów Zawodów Ginących oraz ubiegać się o stypendia dla mistrzów zawodów ginących. Członkowie Towarzystwa mieli nadzieję, że większość z ludowych artystów, mając możliwość zbytu swoich dzieł, nie porzuci dotychczasowej działalności. 9 października 1994 r. na walnym zgromadzeniu TOiPZG, które miało miejsce w bibliotece, spośród 23 członków wybrano zarząd w składzie: Barbara Adamus (prezes), Wiesława Dąbrowska (wiceprezes), Witold Bujakowski (sekretarz), Teresa Niewczas (skarbnik). Priorytetowym przedsięwzięciem Towarzystwa było zorganizowanie jarmarku, na którym swoje prace mogliby zaprezentować twórcy z regionu radomskiego i świętokrzyskiego. Pierwszy Jarmark Sztuki Ludowej miał miejsce 9 września 1995 r. na terenie MGOSiR-u. W późniejszych latach jarmarki odbywały się regularnie w drugą niedzielę sierpnia. Dzień ten na stałe wpisał się w kalendarz wydarzeń kulturalnych i stał się swoistym świętem twórczości rękodzielniczej.

TOiPZG w ciągu swojej działalności do tej pory zorganizowało 24 Jarmarki Sztuki Ludowej. W pierwszym jarmarku (1995 r.) brało udział 28 twórców, zaś w ostatnim (2018 r.) już ok.100 rękodzielników. Średnio co roku pojawiało się od 30 do 70 wystawców. Jarmark jest jednym z największych wydarzeń kulturalnych w gminie Iłża i co roku przyciąga wiele osób z całej Polski. Każdemu z nich towarzyszy oprawa muzyczna zespołów ludowych z okolicznych miejscowości i regionu. Na przygotowanych stoiskach swoje prace prezentują twórcy z różnych dziedzin sztuki ludowej, m.in.: garncarze, rzeźbiarze, kowale, wikliniarze, tkaczki, lalkarki, hafciarki i koronczarki, malarze, a także twórcy wyrobów artystycznych ze sznurka, sizalu, drzewa osikowego i lipowego, papieru, bibuły, wosku oraz srebra. Ponadto swoje wyroby oferują pszczelarze oraz koła gospodyń wiejskich. Na każdym jarmarku ogłaszany jest konkurs tematyczny pod wspólnym hasłem. Twórcy podczas trwania imprezy wykonują prace, a widzowie mają szansę przyjrzeć się i podziwiać ich warsztat. Na zakończenie powołana przez zarząd komisja wybiera najładniejsze prace z poszczególnych dziedzin twórczości i przyznaje nagrody dla rękodzielników. Jarmark jest przede wszystkim okazją do zakupu oryginalnych dzieł sztuki ludowej, ale również sposobnością do poznania technik ich wykonywania. Artyści mają możliwość prezentacji rzemiosła, opowieści o swojej pasji oraz wymiany doświadczeń. Jarmark ma też swoich stałych gości, którzy biorą w nim udział od samego początku. Jednym z nich jest Paweł Winiarski, kowal pochodzący z pobliskich Błazin Dolnych. Jego warsztat polowy zawsze przyciąga duże grono widzów. Dość liczną grupą, która co roku prezentuje swoje wyroby, są garncarze z Rędocina i Odrowąża oraz z innych ośrodków. Na kilku jarmarkach prezentowali oni sztukę toczenia na kole. Inną ważną osobistością i cenioną artystką jest lalkarka Rozalia Siwiec, której tradycyjne laleczki co roku są kupowane bardzo chętnie. Należy też wspomnieć o rodzimych hafciarkach: Mariannie Kiepas i Stanisławie Głowackiej, które są także aktywnymi członkami Towarzystwa. Innym rzemiosłem, które przyciąga uczestników jarmarku, jest tkactwo. Wokół tradycyjnego warsztatu rozstawionego przez Genowefę Kargul lub Jadwigę Czubak zawsze gromadziła się liczna grupa zainteresowanych.

Dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz władz samorządowych możliwe było uruchomienie programu, który miał na celu kultywowanie zanikających zawodów i szukanie nowych uczniów. TOiPZG prowadziło Szkółki Młodych Adeptów Sztuki Ludowej: hafciarsko-koronkarską (w latach 1995-1998), która działała w Miejsko-Gminnej Bibliotece Publicznej oraz ceramiczną (między 1995 a 1998 r.), która działała w Szkole Podstawowej oraz przy Przedszkolu Samorządowym. Ponadto przy Bibliotece pod patronatem TOiPZG otwarto Centrum Informacji Lokalnej wyposażone w nowoczesny sprzęt komputerowy i audiowizualny.

Wraz z iłżeckim muzeum oraz biblioteką, Towarzystwo jest współorganizatorem dorocznych konkursów: „Świąteczne ozdoby choinkowe”, „Palmy wielkanocne” oraz „Najładniejszy wianek”, którego finał odbywa się podczas tradycyjnej zabawy sobótkowej. Towarzystwo razem z Fundacją „Cepelia” i Ministerstwem Kultury i Sztuki było też współorganizatorem dwóch edycji konkursów pt. „Sztuka ludowa i rękodzieło artystyczne regionu świętokrzyskiego”. Konkursy te odbyły się w roku 1995 i 2000.

Towarzystwo prowadzi również działalność wydawniczą, czego efektem jest opublikowanie w 1994 roku folderu reklamowego TOiPZG, broszury autorstwa Rozalii Siwiec Rękodzieło to moja pasja (2011 r.) oraz opracowania przygotowanego przez Teresę Niewczas Twórcy regionu mazowieckiego i świętokrzyskiego (2014 r.).

We wrześniu 2001 r. wybrano skład Zarządu, który do tej pory nie zmienił się. Prezesem Towarzystwa jest Witold Bujakowski, wiceprezesem Teresa Niewczas, sekretarzem Stanisława Głowacka, a skarbnikiem Barbara Adamus. W ostatnim czasie przybyło też kilku nowych członków, na których w przyszłości będzie spoczywał los Towarzystwa, a pośrednio też i sztuki rękodzieła oraz tradycyjnych zawodów ludowych.

Działalność Towarzystwa nie ogranicza się tylko do idei zawartych w jego nazwie. Pełni ono rolę integracyjną dla instytucji i środowisk twórczych. Coroczne organizowanie jarmarku dało też twórcom nadzieję, że ich sztuka jest ceniona i potrzebna.

Łukasz Babula