Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach Kiszewskich zajmuje szczególne miejsce w historii europejskiego muzealnictwa na wolnym powietrzu. Powstało jako pierwsze na ziemiach polskich w 1906 r. i rozwija się nieprzerwanie jako sprawdzona, nowoczesna forma ochrony regionalnego dziedzictwa kulturowego.

Dzięki charyzmatycznym założycielom muzeum – Teodorze i Izydorowi Gulgowskim realizującym tu życiowe pasje – oświatowe, społeczne, artystyczne i patriotyczne, ta mała kaszubska wieś stała się szeroko znanym, czynnym ośrodkiem rękodzieła oraz wzorem ochrony kaszubskiej kultury ludowej.

Warsztaty rękodzielnicze, głównie z zakresu haftu i plecionkarstwa angażowały niegdyś biedną miejscową ludność dając jej zarobek a jednocześnie rozwinęły wiele talentów budząc i wzmacniając poczucie własnej odrębności kulturowej. Z czasem powstała osobna kategoria miejscowego przemysłu ludowego znana jako wdzydzkie rękodzieło artystyczne, firmowane przez twórczość jej projektantki Teodory Gulgowskiej. To ona dała początek tzw. haftowi kaszubskiemu znanemu nam we współczesnej, już nieco zmodyfikowanej formie, uznanemu za symbol regionu.

Muzealną pracę kontynuowały już po w drugiej połowie XX w. kolejne pokolenia etnografów, zabytkoznawców, regionalistów. Powstały tu liczne prace naukowe wypracowywano metody konserwacji i ochrony zabytków.

Ekspozycja muzealna rozpoczęła się od dziewiętnastowiecznej formy ochrony zabytku in situ. Teodora i Izydor Gulgowscy zakupili od miejscowego gospodarza (wraz z wąskim paskiem gruntu) chatę podcieniową z XVIII w. i urządzili w niej muzeum – ze słynną kolekcją etnograficzną – mebli, ceramiki, czepców.

Plany rozwoju przerwała przedwczesna śmierć Gulgowskiego, część z nich została zrealizowana współcześnie (np. przeniesienie i odbudowa kościoła ze wsi Swornegacie).

Dzisiejsze muzeum zajmuje obszar 22 ha z przeniesionymi 70 a odbudowanymi 50 zabytkowymi obiektami architektury wiejskiej z różnych części Kaszub i Kociewia. Wśród nich znajdują się dwa kościoły (katolicki – czynny oraz ewangelicki), wiatraki (koźlak i holender), liczne założenia dworskie, chłopskie zagrody, warsztaty rzemieślnicze, szkoła.

Wszystkie wnętrza posiadają autentyczne, zabytkowe wyposażenie. Na pewno przekażą następnym pokoleniom prawdziwy, realistyczny obraz wsi pomorskiej od XVIII-XX w.

Jest to muzeum żywe, z bogatym programem wydarzeń, czerpie z miejscowej tradycji, przyciąga rękodzielników, artystów, miłośników dawnej techniki i rzemiosł oraz folkloru. Szczególnym wydarzeniem jest doroczny Jarmark Wdzydzki, największa tego typu impreza na Kaszubach.

Do niedawna uczestniczyły w nim uczennice Gulgowskich – Władysława Wiśniewska, rodzina Hinców, Helena Grulkowska etc. Dziś pozostały po nich pamiątki w muzealnych zbiorach i nagrania miejscowego zespołu „Wdzydzanki”. Żywa do dziś we wsi jest pamięć o założycielach i słynnych twórcach ludowych.

Piękne położenie muzeum i legenda założycieli przyciągają do Wdzydz corocznie tysiące turystów z całego świata spragnionych panującej tu nieśpiesznej atmosfery minionych lat.

Współcześni kaszubscy regionaliści czerpią tu jak ze źródła, podobnie jak czynił to przywódca Młodokaszubów – Aleksander Majkowski, który zachwycony po wizycie u Gulgowskich pisał: „Tak we Wdzydzach zabłysło zorze wskrzeszenia Kaszubszczyzny”.

Jest to aktualne do dziś, gdyż Wdzydze stały się symbolem żywej historii dla nas wszystkich.

Teresa Lasowa