Śpiewaczka z Roztocza Zachodniego o unikatowym repertuarze pieśni obrzędowych, religijnych i świeckich wykonywanych w tradycyjnej gwarze.

Zastawie, Biłgorajszczyzna, woj. lubelskie

Janina Pydo jest mistrzynią starodawnego śpiewu z zachodniego Roztocza, nauczycielką lokalnej kultury muzycznej, w której wyrosła.

Urodziła się w 1930 roku w Zastawiu koło Goraja w powiecie biłgorajskim, gdzie mieszka do dziś. Lata 30., 40. i 50. XX wieku – okres dzieciństwa i młodości – to czas, w którym śpiew i pieśń przenikały życie rodzinne i wiejską codzienność. Z tego właśnie okresu pochodzi znajomość szerokiego repertuaru pieśni, piosenek i przyśpiewek, które pani Janina poznawała i przejmowała od starszych kobiet – w codziennych i odświętnych sytuacjach, przy pracy i podczas obrzędów. Przez lata śpiewała przy pracach gospodarskich wspólnie z babcią i mamą, często również z sąsiadkami w zimowe wieczory („Przy każdej robocie, jak nie w głos, to po cichu”). Obserwowała muzykę i śpiew na weselach, które niejednokrotnie odbywały się w jej rodzinnym domu („Bo była wielgo chałupa i letko się tańcowało”). Śpiewała w chórach szkolnym i parafialnym, brała udział w nabożeństwach majowych. Z czasem przyjęła rolę liderki śpiewu – wielokrotnie bywała starszą druhną i starościną weselną.

Od lat 60. działała w Kole Gospodyń Wiejskich w Zastawiu, gdzie również śpiewała. Panie z Koła tworzyły autorskie piosenki i spektakle – dziś nazwalibyśmy je kabaretami – nawiązujące do wiejskich realiów głębokiego PRL. Zdarzało się, że ich programy powodowały napięcia z lokalną władzą, która miała inny pomysł na ludową kulturę. Przyczyną konfliktów bywały także przepełnione śpiewem praktyki religijne, takie jak „uliczne” nabożeństwa majowe czy peregrynacje obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Pani Janina wspomina, że w codziennych nabożeństwach towarzyszących wędrującej od domu do domu kopii jasnogórskiej ikony (czasem zastępowanej pustą ramą z powodu oporu władz) uczestniczyła 180 razy – dzień po dniu, bez opuszczenia choćby jednego. Przez wiele lat prowadziła również śpiewy nabożne. Znane z dawnych śpiewników pieśni na kolejne etapy roku liturgicznego były wykonywane w gorajskiej parafii na lokalne melodie, mocno zakorzenione w miejscowej tradycji muzycznej.

Ugruntowana renoma śpiewaczki sprawiła, że w dojrzałym wieku była chętnie zapraszana do odpowiedzialnej funkcji przewodniczki śpiewu różańcowego przy zmarłych. Udzielała tej posługi przez 30 lat, w szerokiej okolicy, aż do 90. roku życia, kiedy praktykę czuwań przy zmarłych ograniczyła pandemia.

Suma tych bogatych i niezwykle różnorodnych, „organicznych” doświadczeń śpiewu „w realu”, w połączeniu z fenomenalną pamięcią, sprawia, że pieśni prezentowane i przekazywane przez panią Janinę są cennym, autentycznym i głęboko zakorzenionym w tradycji świadectwem.

Etap „folkloru” w jej artystycznej biografii rozpoczął się w późnych latach 90., gdy nawiązała trwającą do dziś współpracę z Gminnym Ośrodkiem Kultury w Goraju. Przez dłuższy czas występowała intensywnie w regionie – na przeglądach i uroczystościach, m.in. na dożynkach diecezjalnych w 2000 roku. Z czasem zaczęła brać udział w ogólnopolskich przeglądach i konkursach folklorystycznych, wielokrotnie sięgając po prestiżowe nagrody. W 2013, 2014 i 2015 roku była laureatką Konkursu Kapel i Śpiewaków Ludowych Regionów Nadwiślańskich „Powiślaki” w Maciejowicach. Dwukrotnie zdobyła I nagrodę na Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu (2017, 2021).

W ślad za sukcesami przyszły kolejne zaproszenia – do wydarzeń i projektów muzycznych, które pani Pydo z entuzjazmem podejmowała. Chętnie współpracowała także ze swoimi uczennicami oraz artystami z innych pokoleń i środowisk muzycznych. Kilkukrotnie występowała na roztoczańskim festiwalu Fanfara. W 2019 roku wzięła udział w koncercie Re:tradycja podczas Jarmarku Jagiellońskiego w Lublinie, we wspólnym programie z Dorotą i Henrykiem Miśkiewiczami. W 2020 roku, podczas festiwalu Wszystkie Mazurki Świata w Warszawie, współtworzyła koncert Roztocze – bliski wschód. Uczestniczyła także w projektach filmowych, m.in. w eseju filmowym Ziemia (reż. Zuzanna Solakiewicz, 2020) oraz w polsko-brytyjskiej fabularnej produkcji Dzień i noc (reż. Katarzyna Machałek, Łukasz Machowski, 2022).

Nagrania pani Janiny znalazły się na kilku wydawnictwach płytowych. W 2016 roku kilka jej pieśni zamieszczono w antologii Dajcie stołka cisowego. Muzyka tradycyjna Roztocza Gorajskiego. W 2020 roku ukazała się płyta Śpiewy nabożne parafii gorajskiej, poświęcona lokalnym wariantom pieśni religijnych. Zawierała utwory przekazane przez panią Pydo i wykonane przez nią samą oraz młodsze śpiewaczki z regionu. Płyta ta stanowiła część programu przywracania lokalnych wariantów do użytku liturgicznego, w dużej mierze opartego na pamięci i zaangażowaniu pani Janiny.

Od 2016 roku odbyło się ok. 20 wspólnych śpiewań w lokalnych kościołach – w okresie Adwentu, Wielkiego Postu, w święto Matki Boskiej Zielnej czy z okazji odpustów. Większość z nich współprowadziła śpiewaczka z Zastawia, a niektóre poprzedzone były warsztatami przygotowawczymi.

W 2024 roku ukazała się wreszcie jej autorska, monograficzna płyta zatytułowana W domu. Portret, zawierająca przekrój repertuaru lirycznego, obrzędowego i nabożnego, a także pieśni dziadowskie i przyśpiewki. Album zdobył I miejsce w konkursie Polskiego Radia Fonogram Źródeł 2024.

Pani Janina od lat aktywnie działa również na polu edukacyjnym – przekazuje repertuar, umiejętności i wiedzę o lokalnej tradycji. Przez kilka lat pracowała z młodzieżą w Gminnym Ośrodku Kultury w Goraju. Wielokrotnie prowadziła warsztaty śpiewu, m.in. podczas Festiwalu Fanfara (2018, 2023, 2024) oraz na Jarmarku Jagiellońskim w Lublinie (2019). Często spotyka się również prywatnie z młodymi adeptkami tradycyjnego śpiewu z całej Polski.

Krzysztof Gorczyca